RITHIRRJE NË KUJTESË DHE KUJTESA NË BRONZ:- Shkruan: Gëzim AJGERAJ, analist e kritik letrar

(Tregim)

Në Prizren, qytetin që jeton me dy frymë, atë të së shkuarës së gurët dhe atë të së tashmes që lëviz si një lumë i brendshëm, ndodhi diçka e rrallë, një ngjarje e vogël në dukje, por me një jehonë të atillë që prek shpirtin e një qyteti të tërë.

– Në mëngjesin e ftohtë por të kthjellët kur rrethi i Bazhdarhanës u mbush me njerëz, askush nuk mundi të parashihte se ajo që po ndodhte nuk ishte thjesht një përurim monumenti. Ishte një rithirrje e kujtesës, një ripërjetim, një kthim në vetvete i një populli që shpesh i ka ruajtur më mirë kujtimet sesa fatet.

– Në qendër të asaj turme të qetë, lart mbi piedestal, qëndronte ajo: Vrapuesja.

E sapo vendosur, e sapo shpërfaqur, si të kishte ecur një udhëtim të tërë brezash për të mbërritur pikërisht aty, në atë udhëkryq urban ku njerëzit nxitonin çdo ditë pa e ditur se shkelnin mbi një histori të zhytur thellë nën shtresat e pluhurit dhe viteve.

**

Qytetarët prisnin, si për një ceremoni që s’kishin menduar ndonjëherë se do ta përjetonin. Për shumë prej tyre, Vrapuesja nuk ishte gjë tjetër veçse një imazh i humbur në faqet e një libri arkeologjie ose diçka për të cilën mund të flitej në kafenetë e qytetit si “gjë e bukur, por e largët”.

– Por sot ajo ishte aty, “e kthyer nga Londra, nga sallat e ftohta të Muzeut Britanik ku kishte jetuar mes objekteve të huaja, ndoshta e harruar, ndoshta e pakuptuar”.

– Njerëzit e vështronin me një lloj respekti të heshtur, si të përballeshin me një të njohur të hershëm që ishte larguar shumë vite më parë dhe më në fund kishte vendosur të kthehej.

– Dikush pranë meje pëshpëriti: “Sa e brishtë duket…

– Por sa e fortë duhet të ketë qenë që të vijë deri këtu.”

E vërtetë. Në atë trup prej bronzi, në atë hap të ngrirë, në atë lëvizje të përjetshme që refuzon të shndërrohet në heshtje, kishte më shumë histori sesa në shumë biblioteka moderne.

**

– Dhe pastaj foli kryetari, Shaqir Totaj. Zëri i tij nuk u ngrit shumë, por u përhap me një lloj qetësie që vetëm njerëzit e ngritur mund ta kenë. Ai tha se kjo figurë ishte një dëshmi e lashtësisë sonë, një metëmendje e gurit, një kujtesë e skalitur që më në fund i kthehej Prizrenit.

– Por fjalët e tij, kapnin atë verbim të ëmbël që kaplon një qytet kur sheh një pjesë të shpirtit të vet të rikthyer pas shekujsh.

– Kur ai tha se këtë simbol duhej ta mbartnim në përditshmërinë tonë, unë e pashë turmën teksa përkulet lehtë, jo fizikisht, por shpirtërisht.

– Ishte e dukshme se për shumë njerëz aty, kjo statujë nuk përfaqësonte vetëm një objekt arkeologjik, por një lloj pasqyre. Në vrapin e saj ata panë vrapimin e vet, të gjyshërve të tyre, të historisë së tyre që vazhdonte të merrte frymë.

**

Vrapuesja kishte qëndruar njëherë në tokën e Prizrenit. Dikur, shumë kohë më parë, kur qyteti ishte krejt i ndryshëm, kur zërat e tregtarëve vinin nga rrugë të tjera, kur flitej një gjuhë që sot nuk dimë ta dëgjojmë, ajo kishte qenë e gjallë.

– Ndoshta ishte mbajtur në duar nga dikush që e quante të shenjtë, ndoshta ishte përdorur në rituale që ne s’i kuptojmë më, ndoshta kishte qenë simbol i një force që nuk ka emër.

– E sot ajo rikthehej në një qytet tjetër. Por ndoshta qyteti nuk ishte aq i ndryshëm sa mendonim. Sepse Prizreni, në një mënyrë të habitshme që vetëm qytetet e vjetra e kanë, di si t’i mbajë të gjitha shekujt bashkë, si të ishin shtresa boje që nuk fshihen, por mbivendosen njëra mbi tjetrën.

– Dhe në këtë freskë të vjetër, Vrapuesja ishte faqja e harruar që më në fund gjeti vendin e saj.

**

Shihja njerëzit përreth. Të moshuarit e shikonin me një lloj mallëngjimi, si të shikonin një fëmijë të humbur që kthehet në shtëpi.

– Të rinjtë e vështronin me kureshtje, por një kureshtje që shpejt shndërrohej në respekt. Fëmijët e shikonin si një krijesë që mund të merrte jetë kur t’i mungonte ndonjë rreze dielli.

Por ajo që më preku më shumë ishte heshtja. Filozofia e një mjeshtrit të vjetër të nuancave të brendshme, do të kishte thënë se ajo heshtje ishte rrëfimi më i rëndësishëm i asaj dite. Sepse heshtjet flasin kur fjalët dështojnë.

– Ato tregojnë se zemrat e njerëzve janë në një lloj sinkronie të pashpjegueshme, që vetëm ngjarjet që prekin shtresat më të thella të identitetit mund ta shkaktojnë.

**

Një zonjë e vjetër, me një shami të bardhë të lidhur fort nën mjekër, më foli pa më njohur:

“E sheh? – Edhe gurët e qytetit do të qajnë sot.”

Nuk pata ç’t’i përgjigjem. Sepse ishte e vërtetë.

– Gurët e Prizrenit, ato kalldrëme të vjetra që kanë parë kaq shumë, tregtarë të lodhur, ushtarë të hutuar, fëmijë që qeshnin, dashuri që përpiqeshin t’i shpëtonin syve të lagjes, sot dukeshin më të gjallë se kurrë.

– Nuk e di nëse është metaforë apo realitet, por ato dukej sikur ishin mbushur me një energji të butë, si të donin të mirëprisnin një mike të vjetër që ishte larguar tepër herët.

**

Kur ceremonia përfundoi dhe njerëzit filluan të shpërndaheshin, unë mbeta i strukur në skajin e sheshit, duke dëgjuar një melodi të brendshme që nuk vinte nga ndonjë instrument, por nga mendimet e mia.

– Shikoja Vrapuesen e ngrirë në atë hap të saj të amshuar dhe imagjinoja vrapimin e saj, jo atë fizik, por vrapin nëpër shekuj, nëpër duar, nëpër mendime, nëpër rrëfime.

– E pashë si një shenjë të pastër të vazhdimësisë. Ne njerëzit jetojmë pak, shumë pak; por simboli mbijeton.

– Ne vrapojmë dhe rrëzohemi, por ajo vazhdon të vrapojë për ne.

**

Kur u largova nga sheshi, mendova për fëmijët që sot ishin fotografuar pranë statujës. Pas shumë vitesh, ndoshta kur ne të mos jemi më, ata do të tregojnë se si kishin marrë pjesë në përurimin e saj.

– Se si qyteti ishte ndalur një çast për të përqafuar një copëz prej bronzi. Dhe ata do të kujtojnë se një ditë, Prizreni u ngrit mbi veten, mbi përditshmërinë e lodhshme, për të nderuar një figurë që kishte sjellë me vete një kujtesë shumë më të vjetër se vetë qyteti.

Ky është roli i monumenteve të vërteta: ato nuk na tregojnë çfarë kemi qenë, por na kujtojnë çfarë duhet të jemi.

**

Në atë mbrëmje, kur u ktheva sërish në rrethin e Bazhdarhanës, e gjeta Vrapuesen të zhytur në një dritë të butë. Drita e llambave e bënte bronzin të ngrohej lehtë, si të merrte frymë.

– Njerëzit kalonin pranë saj, por ajo që më bëri më shumë përshtypje ishte mënyra se si e shikonin, jo më si një objekt të huaj, por si një pjesë të përditshmërisë së tyre, si dikë që ishte kthyer për të qëndruar.

Ndoshta kjo është fitorja më e madhe e një qyteti: të krijojë një lidhje me të shkuarën e vet, pa e glorifikuar dhe pa e harruar.

– Thjesht ta pranojë si pjesë të gjallë të vetes.

**

Dhe kështu, Vrapuesja qëndron sot, në një nga pikat më të frekuentuara të qytetit.

– Jo për t’u bërë dëshmitare e kalimtarëve, por për t’i rikujtuar atyre se historia nuk është një listë datash, por një varg frymëmarrjesh që vazhdojnë të dëgjohen nëpër rrugë, nëpër gurë, nëpër mendje.

– Prizreni e priti atë siç priten vetëm të dashurat e humbura, me thjeshtësi, me mall, me një ndjenjë se rikthimi i tyre është në vetvete një falënderim.

– Dhe në atë statujë të vogël, në atë vrapim të ngrirë, unë pashë diçka që s’e kisha parë prej kohësh: unitetin e padukshëm të një qyteti që, për një çast, u bë i vetëm, si një zemër që rreh në dy shekuj njëkohësisht.

Aty, mes bronzit dhe hijes, qëndronte kujtesa.

Dhe ne, si gjithmonë, shikonim përmes saj veten.

2025, Prizren./QendraPress/